Anderhalf jaar ben ik intensief betrokken geweest bij het project Biodivers boeren op Schiermonnikoog. Zeven boeren op Schiermonnikoog hebben besloten hun melkveestapel met ruim 30% te reduceren. Ze willen de biodiversiteit op het eiland versterken en brengen hun eigen zuivel, kaas Van Schier, op de markt. Geen gemakkelijke klus met een groot afbreukrisico. Waarom lukt het deze melkveehouders wel?
1. Urgentie
De provincie Fryslân constateerde bij de totstandkoming van het Beheerplan Natura 2000 Schiermonnikoog dat de stikstoflast vanuit de landbouw op de kwetsbare duinen van het Waddeneiland te hoog is. Om de stikstofneerslag op de duinen te verminderen, wilde de provincie een bufferzone langs de duinen inrichten en één van de zeven melkveehouderijen aankopen. Vanuit het besef dat er nu echt iets moest gebeuren, hebben de boeren gezamenlijk een alternatieve oplossing aangedragen. Zo zou er ruimte blijven voor alle zeven boeren.
2. Initiatief van onderop
Onteigening kan, ondanks de tijdrovende procedures, snel ruimte bieden voor woningbouw, infrastructuur of natuur. Met onteigening haal je één boerenbedrijf weg uit een gebied. Vaak is het een emotioneel proces voor de betrokkenen. Het leidt tot onrust en verandert niets aan de bedrijfsvoering van de omliggende agrariërs. De oplossing van de melkveehouders op Schiermonnikoog kwam vanuit henzelf. Alle zeven wilden ze boer blijven. Daardoor was er draagvlak en een gemeenschappelijke basis om de samenwerking aan te gaan met de overheden, die nodig waren om het proces te faciliteren.
3. Inzetten op drie sporen
De kracht van het project Biodivers boeren op Schiermonnikoog is dat het bestaat uit drie pijlers: stikstofreductie, natuurherstel en het verdienmodel voor de ondernemer. Deze pijlers zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De verkoop van zelfgeproduceerde kaas maakt het mogelijk om minder koeien te houden waardoor de stikstofuitstoot afneemt, wat gunstig is voor de natuur.
4. Een richtinggevende en faciliterende overheid
Het voorstel van de melkveehouders sloot aan op de beleidsdoelen; de stikstofuitstoot op de duinen moest minimaal 20 procent naar beneden. De provincie Fryslân heeft de oplossing van de boeren omarmd en heeft samen met het ministerie van LNV de boeren geholpen om hun idee verder uit te werken. De overheid huurde onder meer adviseurs in die de boeren hielpen bij de ontwikkeling van hun plannen. Ook voorzag de overheid in voldoende geld om de transitie mogelijk te maken.
5. Doorzettingsvermogen en betrouwbaarheid
Uiteindelijk duurde het zeven jaar tot de ondertekende overeenkomst er lag. Alle betrokkenen – boeren, ambtenaren, bestuurders en adviseurs – hebben een grote dosis doorzettingsvermogen getoond en zich betrouwbaar betoond.
6. Onderlinge afhankelijkheid
Wat dit project op Schiermonnikoog uniek maakt, is dat het gaat over zeven melkveehouders op een eiland. Deze boeren hebben elkaar nodig. Al decennialang stemmen zij de oogstwerkzaamheden en inzet van machines op elkaar af, helpen ze elkaar bij een moeilijke geboorte van een kalf en weiden ze gezamenlijk vee op de kwelders. Het is ‘één voor allen, alleen voor één’, ook al gaat de onderlinge samenwerking niet altijd vanzelf.
7. Uniek lokaal product
Schiermonnikoog is een Nationaal park aan de rand van Werelderfgoed Waddenzee. Jaarlijks bezoeken circa 300.000 toeristendit Waddeneiland. Velen van hen zullen graag een stukje kaas Van Schier kopen die van de lokaal geproduceerde melk gemaakt is. Streekproducten staan voor kwaliteit en spreken tot de verbeelding. Bovendien hebben consumenten steeds meer waardering voor gezond en lekker voedsel, liefst uit de regio. Als verdienmodel op het in marketingtechnisch opzicht aantrekkelijke Schiermonnikoog is de vermarkting van de kaas Van Schier dan ook veelbelovend.
Het begin is er
We zijn er nog niet. Papieren afspraken moeten worden omgezet in beleid, betalingsregelingen en vergunningen. Maar het begin is er: eind vorig jaar is de melkveestapel verkleind, is de eerste kaas geproduceerd en wordt deze grif verkocht in de winkel op het eiland en aan de vaste wal.
Lessen voor andere initiatieven
Het is niet realistisch om zo’n intensief proces in tijd en geld voor elk gebied in Nederland op te zetten. Maar er zijn zeker lessen uit dit project te trekken voor de gebiedsgerichte aanpak van de stikstofproblematiek in Nederland:
- Urgentie helpt. Het zorgt ervoor dat partijen in een gebied in beweging moeten komen.
- Daag boeren uit om zelf met oplossingen te komen. Geef als overheid een duidelijke opdracht en kaders én geef de boeren ruimte om hun ondernemerschap te tonen.
- Ondersteun het gebiedsproces met kennis en capaciteit. Help de boeren om het gesprek te voeren met gebiedspartners en overheden, met ruimte voor ieders belang.
- Denk niet in pilots, maar oplossingen. Een pilot is om van te leren. Een oplossing richt zich op de toekomst van de boeren.
- Geef ruimte aan creatieve maatwerkoplossingen, niet alleen in het proces en afspraken, maar in mogelijkheden om passend instrumentarium te ontwikkelen.